Osnivanje i rad senćanske bolnice do 1872. godine

Godine 1818. je otvorena prva apoteka u Senti, čime je stvorena mogućnost za šire zbrinjavanje bolesnika.

Od 1820. godine, u Senti se popravilo stanje zdravstva. Andor Dudaš u mesnom listu Zentai Közlöny (Senćanski glasnik) krajem veka piše sledeće: "Zdravstvo grada od 1820. godine se sastojalo od jednog lekara i jedne apoteke. Ove godine je uvedeno radno mesto lekara sa platom od 200 forinti. Prethodnih godina u Senti je radio jedan ranar, za platu od 100 forinti".

Monografija "Istorijat senćanske bolnice" prezentuje prilično bogate informacije o radu lekara u prvoj polovini 1820-ih godina. Sve bolji položaj zdravstva, a i povećavanje broja stanovništva, pa i problemi u vezi istog, polako su sazrevali i nametali pomisao o osnivanju bolnice.

Godine 1822. Senta je već imala 13.000 stanovnika, a ova činjenica je i sama bila dovoljna da bi usledile progresivne promene u oblasti zdravstva.

I druge činjenice su u vezi sa tim igrale ulogu, npr. naredbe izdate 1815. i 1825. godine, koje su zabranile primanje nemoćnih i neizlečivih bolesnika u opšte bolnice, a kasnije i hronično bolesna lica, a dozvolili su primanje samo onih koji su bili privremeno bolesni.

Uzimajući u obzir sve te činjenice, kao prvi korak - srazmerno navikama tog doba - 1826. godine, osnovan je Bolnički fond. Prve indirektne dokaze u tom pogledu je prezentovala Skupština 26. februara 1837. godine, koja je pod brojem 12 dnevnog reda ispitivala računovodstvene stavke "bolničke vrednosti" (što znači, u stvari, bolnički fond) od 1826. do 1834. godine. Iz ovog se može zaključiti, da je od 1826. godine teklo sakupljanje priloga za osnivanje bolnice.

Sakupljanje priloga je sprovedeno na raznim nivoima. Od prihoda sa plesnih priredbi i doprinosa pojedinaca, gomila se novac, kojem je i opština dodavala svoj deo. Nakon osam godina, krajem 1834. godine, Bolnički fond je imao 2677 forinti, što je sa naplatama od 188 i naplaćenim kaznama od 14 forinti, koje su namenjene za istu svrhu, iznosilo ukupno 2880 forinti.

Vredno je pomenuti da je, u međuvremenu, leta 1831. godine u Mađarskoj harala ogromna epidemija kolere, koja je krajem jula stigla do Segedina, Subotice i Sente. Za nepuna dva meseca u Senti je od epidemije umrlo 1700 ljudi. Sedmog avgusta je, npr. izneto na katoličko groblje 72, a na pravoslavno 15 mrtvačkih sanduka. Zanimljivo je, da je županijski nadlekar Karolj Bula, koji se prilikom izbijanja kolere nalazio u Senti, od straha "pao u krevet", tj. pravio se da je bolestan. Prema hronikama, iduće godine, maltene je svaka treća mati rodila blizance.

U poznu jesen 1833. godine, mesni rimokatolički župan Laslo Kolonič (1769-1857) - koji je već odranije bio inicijator za uspostavljanje bolnice - rešio se na odlučujući korak. Pošto je već bila sakupljena znatna svota u tu svrhu, on je na opštinskoj skupštini, održanoj 8. decembra 1833. godine, predložio da parcelu, kupljenu od braće Pivar, zajedno sa dve zgrade na istoj parceli, pokloni Opštini za uspostavljanje bolnice, s tim da do tada sakupljeni prilozi budu korišćeni za funkcionisanje iste.

Zapisnička beleška u vezi osnivanja bolnice, toliko važna za Sentu i okolinu, u potpunom tekstu originala, glasi:

"Godine 1833, 8-og dana meseca decembra, u prisustvu zamenika suca, Kuzmana Radojčina, porotnika: Stevana Boderlice, Jožefa Tapaia, Janoša Kočiša, Ištvana Baršia mlađeg i Arsena Slavnića, beležnika: Mojsija Zagorice i Janoša Šinkaia, kao i gospode: Imrea Kazincia, Mihalja Nemeta, Janoša Poljaka, Ištvana, Đerđa i Andraša Bilickog, Janoša Dubničkog, Gergelja Kovača, Sič Jožefa Kočiša, Ištvana Benedeka, Janoša Tašia, Janoša Taria, Jožefa Koloviča, plemenitog Jakoba Tešića, plemenitog Joce i Antuna Branovačkog, plemenitog Đuke Babina, velemožnog Đuke Preradovića, Petra Pomorovca, Stevana Mihajlovića, Jožefa Čabaia, Menjharta Ujhazia, Ištvana Budaia održana je skupština, povodom čega...

Predmet br. 5.

Mesno veće je iznelo da velečasni gospodin župan, Laslo Kolonič svoju već raniju nameru da fundira bolnicu mesnim stanovnicima koji su neimućni, ubogim bolesnicima koji nemaju roditelja, niti svoje čeljadi, a nisu sposobni da prosjače po ulicama, a pri tome uštedi u potpunosti novčani kapital, prikupljen delom od opštine, a delom prošle godine od čitalačkog društva priređivanjem plesnih priredbi, pošto je kupio kuću braće Pivar za 1250 forinti sa svim korisnim zgradama i prostranim dvorištem, sve je to poklonio opštini u svrhu bolnice i nudi još godišnje 130 forinti za osposobljenje i podmirenje ostalih potrebština iste.

Dobrotvornost i poklon poštovanog gospodina paroha, ova opština prihvativši dužnom zahvalnošću i blagodarnošću i naredivši da to bude u ovoj knjizi zabeleženo radi večnog pamćenja, obavezuje mesno veće da prvenstveno brinuvši se o nadzorniku i staratelju bolnice, poziva članove ove opštine da daju doprinose za opremanje ove bolnice pokućstvom za 12 osoba, za godišnju opskrbu u bolnici, kao i za snabdevanje svakoga, te o merama dostavlja informacije sa imenima darodavaca".

O tome, kada je bolnica otvorena i od kada prihvata bolesnike, nema podataka. Pretpostavlja se da je, opremanje prostorija, kao i primanje nadzornika i ekonoma na posao, trajalo nekoliko nedelja i 1833/34. godine, ili nešto kasnije, bolnica je već mogla da radi.

Bolnica je bila smeštena na južnom ćošku današnjih ulica Branka Radičevića i Laze Lazarevića (na placu od 2754 m2 ). Zgrade su gledale na ulicu B. Radičevića. Bolnica je imala jednu veću (18x9m) i jednu manju (17x7m) zgradu sa krovom od trske udaljenu jednu od druge 20 metara zatvarajući time prav ugao (vidi priloženi plan). Zgrade su imale hodnik, kuhinju, šupu i prostorno dvorište.

Takozvani "redovni" lekar opštine i njegov zamenik (ranar) obično su radili naizmenično. Ova praksa je ostala nepromenjena sve do preseljenja bolnice 1872. godine. Lekare, plaćene od Opštine, skupštinski zapisnici obično spominju kao gradske ili "naše" redovne lekare. Pošto je bolnica bila gradska svojima, opštinski lekari su podjednako zbrinjavali i stacionarne bolesnike, čija je opskrba bila pokrivena iz bolničkog fonda, a i ambulantne bolesnike iz opštine, koji nisu uživali besplatno lečenje. Poslove upravljanja bolnicom je vršio gradski redovni lekar, mada poseban upravnički status nije postojao.

Bolesnici su bili zbrinuti od gradskog redovnog lekara Lasla Ereša (lekar doktor) i ranara Ištvana Budaija. Oni su predstavljali prvi kolektiv lekara bolnice, a upravnikom se može smatrati dr Laslo Ereš, koji je 1833. godine došao u Sentu.

Dudaševa hronika, pored navedenih lekara, spominje i Apoloniju Hauzer kao "našu" redovnu babicu. Akušerka, izgleda, nije tu dugo radila, pošto gradski zapisnik već u februaru 1836. godine navodi Veronu Kremzer, kao babicu, koja je pored opskrbe i plate, tražila i stan i ogrev. Međutim, Skupština je njenu molbu odbila, s objašnjenjem da je od svoje prethodnice već i tako dobila obilnu opskrbu.

U leto 1836. godine počinju muke dr Lasla Ereša, koje kasnije završavaju njegovim otkazom i odseljenjem. Imenovani lekar je neetički odbio da poseti suprugu Ižoa Brauna, koja je već bila na porođaju, a kod koje su već bili stigli babica i ranar Jožua Veksler (njegovo ime se pojavljuje tada prvi put u gradskoj beležnici). Lekar ni na drugi poziv nije hteo da poseti bolesnicu - šta više, kategorično je odbio da to učini.

Opštinski sudija je odredio istragu i poslat je porotnik da istraži ovaj slučaj. Izveštaj porotnika je dostavljen Skupštini. U njemu su iznete nove teške optužbe u vezi sa radom doktora Ereša, koji je u slučaju jednog ubistva odbio da izvrši obdukciju, a nije sastavio ni nalaz o istom. Nadalje, ako bi i izlazio kod bolesnika, njihovo zdravstveno stanje bi se pogoršalo, jer posle o njima nije vodio brigu. Pored toga su ga optužili i da je bio nevernik. Zbog toga je Skupština lekara proglasila odgovornim i naredila da se putem magistrata slučaj dostavi Kraljevskoj dvorskoj komori sa molbom da se, slično 1833. godine, na mesto dr Lasla Ereša odredi novi lekar, pošto je on bio privremeno zaposlen.

Početkom 1837. godine Opštinska skupština je pregledala prošlogodišnji finansijski izveštaj bolnice i sa zadovoljstvom konstatovala, da su doprinosi za održavanje bolnice u redovnoj meri uplaćivani, pa je upravitelj bolničkog fonda bio pozvan da ulažući kapital i dalje ostvaruje kamate i da o prilozima sastavlja detaljan iskaz. Doneto je i rešenje o bušenju jednog bunara kod bolnice.

Na ovoj skupštini je doktor Ereš optužio ranara Ištvana Budaia da isti izbegava da posećuje bolnicu i leči bolesnike u njoj. Ispitivanje ove pritužbe Skupština je poverila gospodinu Lazaru Manojloviću, koji je dobrovoljno prihvatio da saslušanjem zainteresovanih reši pitanje. Doktor Ereš - popuštajući svestranim pritiscima - na skupštini, održanoj 4. juna 1837. godine, i zvanično je podneo ostavku, koju je Skupština prihvatila, nakon čega je "naš redovni lekar" napustio Sentu.

Već mesec dana nakon tog događaja, Skupština je razmotrila molbu Jožefa Paceka, doktora iz Mezeberenja, koji je konkurisao na upražnjeno mesto opštinskog lekara. Predstavničko telo je ipak odložilo odlučivanje, naveli su, kao razlog, da je lekarska plata mala, pa bi je trebalo povećati. Na osnovu toga je rešeno, da će se ponoviti prethodna molba opštine Veću mađarske državne riznice u cilju pomoći - nadajući se pozitivnom odgovoru - pa će se tek nakon toga birati lekar. Tako je radno mesto opštinskog lekara ostalo još pola godine upražnjeno. Za to vreme je stacionarne i ambulantne bolesnike zbrinjavao ranar Ištvan Budai i svoje udvostručene zadatke je savesno izvršavao.

Izbor lekara je rešen tek početkom iduće godine. Lazar Manojlović, okružni kapetan i nadzornik, je 8. januara 1838. godine izneo na skupštini, da se na radno mesto lekara, koje je otkazom i odlaskom dr Lasla Ereša upražnjeno, javio dr Jožef Čendič, lekar iz Pečuja. Uzimajući u obzir zdravstvene prilike u opštini, predstavničko telo je odlučilo da će pored postojećeg, uvesti i drugo radno mesto okružnog lekara, s obzirom da grad ima bolnicu i veliki broj stanovnika, pa bi opština bila oštećena kad bi ovo radno mesto ostalo nepopunjeno. Odlučeno je da se dr Jožef Čendič, dotadašnji pečujski stanovnik, 8. januara primi na upražnjeno radno mesto lekara dok ne stigne odgovor od državne riznice u vezi tražene pomoći. Inače su odbornici, na osnovu predočene "pohvalne svedodžbe" i prijatne spoljašnosti, očekivali da će dobiti vrednog, veštog lekara, koji će se starati o bolnici i koji će, ne samo "unaprediti" već i zadužiti opštinu. Novom lekaru je određena godišnja plata od 150 forinti, 3 hvata mekanih drva, 3 hvata slame, te upotreba 23 lanca "salaške zemlje" grada.

Funkcionisanje bolnice je podmireno iz ubranih doprinosa i od kamate bolničkog fonda. Putem priloga, 1838. godine, je sakupljena 101 forinta i 44 krajcare, a 100 forinti je predato nadzorniku fonda Menjhartu Ujhaziju, da bi ga "korisno uložio", dok je 1 forinta i 44 krajcare ostavljena za podmirenje bolničkih izdataka.

U gradskoj kući je 8. marta 1840. godine pročitano pismo, koje je Načelništvu opštine uputio Elek Benedek, seminarista u Kaloči, još 3. avgusta prošle godine, kao i molba da se u znak priznanja zasluga Lasla Koloniča, slika svetog Ladislava, koju je on poslao, izloži u bolnici, a bolnica u buduće nosi ime svetog Ladislava.

Skupština je predlog prihvatila s oduševljenjem i, s obzirom na stvarno izuzetan ugled i zasluge Lasla Koloniča među stanovništvom, izrazila svoju želju da lik paroha treba ovekovečiti. Predlog je prihvaćen sa malom izmenom. Dok slika ne bude gotova, u prisustvu predstavnika načelstva, u bolnici, treba izložiti sliku, koju je Elek Benedek dao naslikati u Kaloči, a ustanova da ponese ime "Špital ili bolnica svetog Ladislava".

U jesen 1841. godine umire ranar Ištvan Budai a njegovo mesto privremeno preuzima Mihajlo Živković. Na proleće iduće godine, na radno mesto gradskog ranara konkurišu trojica kandidata: Mihajlo Živković, bivši ranar iz Baje, rodom iz Sente, te jedan iz Nemešmiletića (danas Svetozar Miletić), i jedan iz Kernjaje (danas: Kljajićevo). Skupština, održana 22. aprila 1842. godine, se zauzela za Mihajla Živkovića, pošto je on nakon smrti Ištvana Budaija, više od pola godine, vršio dužnost ranara bez sklopljenog ugovora sa gradom i za to vreme stekao ugled "kod stanovnika opštine svojom izuzetnom marljivošću u lečenju obolelih i primerenim ponašanjem".

Originalni zapisnici bolnice iz 1840-ih godina (iz 1840. i 1842. s dve posebne knjige, zatim iz 1846. godine) pružaju veoma vredne podatke. Sve četiri knjige poimenično navode bolesnike, koji su ulazili ili izlazili iz bolnice (živi ili mrtvi), njihovu bolest, dnevno brojno stanje, listu priloga, prihode, rashode itd.

U martu 1842. godine, Gradska skupština je razmotrila bolničke račune iz prethodne godine. Bolnički fond, odnosno kapital, je iznosio 483 forinti i 11 krajcara, dok je prema završnom računu iduće godine već povećan na 534 forinti i 34 krajcare.

U obračunima domaće blagajne, kao i u Dudaševoj hronici, ime Jožue Vekslera prvi put se pojavljuje 1849. godine kao "gradski hirurg". U monografiji "Istorijat senćanske bolnice" on je vođen kao ranar bolnice. Istina je da gradski zapisnik pominje njegovo ime u vezi jednog slučaja, ali je on, prema dokumentima, imenovan 3. novembra (pošto Živković nije zauzeo svoj ured) i počeo da radi kao gradski hirurg od 1. decembra 1849. godine. Do tada je, po svoj prilici, vodio privatnu praksu.

Na mesto umrle babice Verone Kremzer, 3. novembra 1849. godine je došla Regina Zinger "kako ne bi došlo do nedostataka ni u pogledu urednosti, sa privremenom platom i prinadležnostima je izabrana za gradsku babicu". Privremeno izabrana babica je pomagala pri porođajima samo kratko vreme, jer je 1850. godine gradska akušerka ponovo Apolonija Hauzer, koja je već jednom u 30-im godinama obavljala taj posao.

Slično zbrinjavanju stacionarnih bolesnika, dužnost babice je bila da siromašnim ženama besplatno, a imućnijima, po opštinski utvrđenim cenama, pruža pomoć.

Pošto je stanovništvo Sente tada već dostiglo brojno stanje od 15.000, pored gradskih lekara i akušerki, verovatno su postojali i lekari i babice sa privatnom praksom. Nažalost, o njima i o njihovom radu sve do 1850. godine ne postoje podaci, izuzev za Jožuu Vekslera.

Posle gušenja Revolucije 1848/49. godine, na teritoriji današnje Bačke i Banata (čiji deo danas pripada Rumuniji), austrijska uprava je stvorila Srpsku Vojvodinu i Tamišku Banovinu. Nova pokrajina je podeljena na rejone, okruge i srezove. Senćanskom okrugu su, osim grada Sente, pripadali Martonoš, Stara Kanjiža i Ada. Shodno tome, sreski načelnik Stevan Branovački je u januaru 1850. godine cirkularom obavestio opštinske rukovodioce da su imenovani za okružnog lekara dr Vasilije Maksimović a za hirurga Josif Janković i da oni imaju pravo da izdaju uputstva gradskim lekarima. Nakon manje od pola godine, okružni glavni lekar je postao dr Ištvan Čajagi, koji je do tada promenio dosta mesta. Od novembra 1848. godine do januara iduće godine, on je radio u Starom Bečeju, zatim u Segedinu, te u Oradeji (tada Nađvarad), pa ponovo u Segedinu, a na kraju u Baji, gde se zadržao do početka jula 1850. godine da bi odatle došao u Sentu.

Dobrom glasu mesne medicine doprinose i zvanični dokumenti, koji dokazuju da je već tada bila u širokom krugu primenjivana vakcinacija protiv boginja. U maju 1850. godine jedan cirkular, koji je potpisao sreski načelnik Stevan Branovački, upućuje opštinske rukovodioce da:

"svu moguću pažnju obrate dovođenju do uspeha cepljenja protiv boginja, te na njen spasonosni cilj i korisnost za čovečanstvo, radi toga naročito se zamoljavaju gospoda sveštenici, da sa propovedaonice daju na znanje narodu - i da ih obaveste o tome - da svi oni koji budu sprečavali i smetali izvršenje tog korisnog poduhvata - prema najvišem odlučivanju, biće podvrgnuti teškoj kazni".

Više vlasti su tražile izveštaj o sprovođenju istog, a mesni načelnici su ga dostavili overivši ga pečatom i potpisima. Pošto je to važan dokumenat za senćansko zdravstvo toga doba, citiraćemo ga u potpunosti:

"Dole potpisani stim potvrđujemo, ponudivši i svoje svedočenje pod zakletvom, da je okružni hirurg, gospodin Mihajlo Živković, 1848. godine kao tadašnji gradski hirurg, početkom aprila meseca započeo cepljenje dece, i to neprestano i redovno produžio do kraja avgusta meseca, kako se to i u ranijim godinama dešavalo. O ovome svi mi potpisani imamo znanja po tome da smo pomenute godine, kao načelnici ovog grada na osnovu svoje dužnosti, a po višim naređenjima, uticali na cepljenje dece, te o načinu sprovođenja, stekli smo detaljno obaveštenje, radi čije veće verodostojnosti šaljemo ovo pismo-uverenje. U Senti, 24. avgusta 1850. godine".

Dokument overen pečatom grada, potpisali su tadašnji sudija Mihalj Gazdag, bivši posednici Jožef Boroš i Ferenc Sekfi, porotnici : Mihalj Bobanj i Ištvan Keceli s jedne strane, kao i gradski interni lekar dr Jožef Čendič, sudija Lazar Pecarski i porotnici Vasilije Branovački i Mihalj Salai.

Možda još interesantniji dokumenat, u vezi sa cepljenjem protiv boginja, potiče iz iduće godine, koji je u vezi sa cepljenjem iz 1817. godine, a konkretno se odnosi na Sentu.

"Dole potpisani, birov i Veće grada Sente stim priznavajućim svedocima o tome da je u okviru našeg mesta broj dece koja se godišnje cepljenju podvrgavaju, redovno preko četiri stotine, a u 845-oj godini 425, u 837-oj 458, kako to dokazuju ukoričeni zapisnici, sastavljeni spomenutih godina i čuvani u arhivi grada. O čijoj verodostojnosti dajemo naše svedočanstveno pismo, sastavljeno u overenom obliku. U Senti, 25. februara 851. godine".

Pismo overeno pečatom grada su potpisali birov Đerđ Olajoš i porotnici Lazar Pecarski, Vasilije Branovački i Šandor Malešević.

Primena vakcine protiv boginja 30-40-tih godina XIX veka ne može se smatrati novinom. Vakcina protiv boginja (u ovom slučaju variola vera) je u Engleskoj pronađena već 1796, a potom i na evropskom kontinentu upotrebljavana od 1799. godine. U Mađarskoj, u prvoj polovini prošlog veka, zakon još nije uveo obavezno cepljenje (tek 1876. godine), tako da je eventualna primena zavisila od viših upravnih organa.

Počev od 1850. godine pronađeno je nekoliko vrednih dokumenata u vezi zdravstva u mestima senćanskog sreza i bliže okoline. Tih godina je vršeno političko proveravanje lekara-praktikanata, tj. vlasti su tražile detaljni izveštaj o tome gde su oni boravili i šta su radili za vreme Revolucije 1848/49. Na osnovu toga je bio odobren rad lekara. Po jednoj takvoj molbi za odobrenje, ispostavilo se da je tih godina, pa i znatno pre, i opština Mol imala lekara. U julu 1851. godine Mol se obratio Sreskom veću da se odobri izbor lekara dr Karla Kona, koji već deset godina radi kod njih, lepo se ophodi prema bolesnicima, a razume se i u hirurške poslove. Istovremeno su ga oslobodili od držanja berberske radnje.

Stara Kanjiža, koja je pripadala Senćanskom okrugu, u to vreme još nije imala lekara. Tamošnji načelnici, u svojoj molbi Jovanu Dimitrijeviću, "glavnom gradonačelniku" okruga, pišu sledeće:

"8. februara tekuće godine, u prisustvu uglednog gospodina odbornika i nadzornika Ferenca Jankovića, na sednici poslaničkog veća, održanoj ovde u Staroj Kanjiži, od pojedinih poslanika je primećeno, da se u našoj opštini od 10.000 stanovnika, iz dana u dan, sve više oseća potreba za jednim redovnim lekarom-fizikusom, pošto iskustvo pokazuje da se bez doktora-lekara, naši bolesnici, moraju rizikujući svoje živote - prenositi u Suboticu i Segedin, ili iz navedenih gradova - po ceni pozamašnih troškova - dovoditi lekara, na koji predlog - stvar zdravstva stanovništva, svim prisutnima sednici Veća ležeči duboko na srcu, a svi znajući iz iskustva, da je opšta želja ovdašnjeg življa da naš grad ima redovnog lekara-fizikusa, odlučeno je da se u Staroj Kanjiži ustanovi položaj jednog lekara-fizikusa (phisicus), sa godišnjom platom od 400 forinti i besplatnim stanom - što uglednom gospodinu glavnom gradonačelniku javljamo pokornom molbom, kako bi udostojio ovu meru naše opštine odobriti.

U Staroj Kanjiži, 21. februara 1852. godine".

Višim vlastima zdravstvo je, izgleda, bilo priraslo srcu, jer su već marta 1852. godine tražile izveštaj od mesnih rukovodilaca u vezi sa osnivanjem senćanske bolnice. Odgovor sreskom načelniku glasi:

"Ne odlažući odgovor na Vaš službeni nalog u pogledu mesne bolnice, javljamo da je godine 1833. zgradu i plac za bolnicu velečasni gospodin podbiskup i mesni paroh Laslo Kolonič za 1500 forinti otkupio, a opština iz velikodušnih priloga i oporučnih zadužbina opremila, te osnovni kapital do današnjeg dana povisila na 1221 forintu i 72 krajcare. Navedena bolnica, sada raspolaže sa 8 bolničkih postelja pod nadzorom jednog domara i bolničara, a u njoj rade po jedan redovni gradski lekar i ranar. Naročitom poštom, polažući se u Vašu milost, Uglednog Gospodina Gradonačelnika, pokorne sluge:

birov Đerđ Olajoš,
Ištvan Budai".

Iz obračuna bolničkog fonda iz 1851. godine, razjašnjava se korišćenje nekih predmeta u bolnici. U februaru mesecu je bačvar napravio kadu od 270 litara, a staklar je ofarbao u boju oraha, 10 tabli, koje su bile nameštene iza kreveta (verovatno su na njima pisali kredom broj kreveta i neke druge informacije u vezi bolesnika). To je bila preteča sadašnjeg bolesničkog lista, po čemu se može zaključiti da je bolnica koristila 10 kreveta.

U novembru 1852. godine, po naređenju viših vlasti, Okružna predstavnička skupština imenuje lekara Ištvana Kolarovića za glavnog okružnog lekara i on je tokom decembra i zauzeo svoj položaj. Glavni načelnik obaveštava cirkularom opštinske načelnike, na mađarskom i srpskom jeziku, da su gradski lekari i hirurzi dužni da se strogo pridržavaju uputstva i naredbe glavnog lekara i da se prema njemu odnose sa dužnim poštovanjem.

Lekove za lečenje bolesnika u bolnici, a i za potrebe grada, isporučivao je apotekar Ferenc Hejsler, koji je tada bio jedini apotekar u gradu. To je plaćeno iz gradske blagajne. Počev od 1851. godine, postoji više takvih računa, koji sadrže nazive upotrebljenih lekova po datumima, a redni brojevi, posle pojedinih stavki, označavaju broj bolničkog kreveta:

Spisak

lekova izdatih palanki Senta za siromahe, koji se muče u bolnici,

kao i za grad

1852/1853.

Prema rednim brojevima postelja može se zaključiti da bolnica koristi maksimalno 10 kreveta, dok je mesečno lečeno (lekovima) prosečno 3-5 bolesnika. Pored toga, ovaj dokument je drugi (takve vrste), koji verodostojno dokazuje primenjeno lečenje lekovima u senćanskoj bolnici (prvi je iz prethodne godine, ali ovoga puta je publikovan gore navedeni).

O radu bolnice, narednih godina pa i nadalje, samo liste lekova (obračuni) Ferenca Hejslera daju približno tačne i veoma vredne podatke, naročito u odnosu na period od 1. novembra 1854. do 31. oktobra 1857. godine (obračuni se odnose uvek na period od 1. novembra do 31. oktobra naredne godine). Tri godine, naime, bolesnička evidencija je vođena poimenično. U njoj su, pored imena bolesnika, navedene i bolest, vreme prijema u bolnicu, koji je lekar i kakvim lekovima lečio pacijenta u njoj. Takav tačan prikaz ni pre, a ni kasnije nije izrađen (ranijih godina, pored naziva upotrebljenog leka, beležen je samo broj kreveta).

U prve tri godine, naznačenog perioda, bilo je lekovima lečeno ukupno 21 a poslednje godine 27 bolesnika. U zimskim mesecima je obično bilo više bolesnika. U februaru 1856. godine je bilo registrovano 12 stacioniranih bolesnika, dok u avgustu iste godine svega šestoro. U međuvremenu je broj postelja nešto povećan.

Dva lekara bolnice, dr Jožef Čendič, interni lekar, i Jožua Veksler, ranar, radili su po pravilu naizmenično. U navedene tri godine (1854-1857) prepisivani su lekovi bolesnicima: dr Čendič za 83, a Veksler za 150 bolesnika. Iz toga se da zaključiti da je dr Čendič bio manje prisutan u bolnici, pošto je on primao i gradske pacijente a izvršavao je i poslove upravnika.

Od maja 1855. godine započinje veća opravka bolničkih zgrada. Popravljen je trščani krov, ponovo lepe zid između dve zgrade, podiže se novi zid sa ulične strane u dužini od 20 hvata (38 m), podziđuje se štala, popravlja se zid od bašte, kreči se itd. Za održavanje bolnice su i nadalje služile fondovske kamate, međutim i naturalna davanja darivalaca su bila značajna. U posebnim prilikama, npr. za Novu godinu, organizovano je sakupljanje priloga (ovaj se običaj još dugo zadržao), o čemu je vođen i zapisnik, koji posle svečanog pozdravnog teksta sadrži i iznose zajedno sa potpisima. Prilozima su se istakli mnogi poznati i uticajni građani Sente. Zapisnik o darivanju je, obično, započinjao isticanjem imena tvorca bolnice Lasla Koloniča.

Takođe treba spomenuti da su se, kako prilikom sakupljanja priloga za bolnicu, tako i u drugim humanitarnim akcijama, istakli svojim doprinosom i sveštenici Pravoslavne crkve Aleksandar Nikolić i Timotej Branković. Iz godine 1856. i 1857. (itd.) sačuvano je više takvih bolničkih zapisnika.

Plate gradskih lekara i babice (radi upoređenja) 1857. godine su bile:

dr Jožef Čendič (lekar i internista) 250 forinti

Jožua Veksler (hirurg, ranar) 160 forinti

Apolonija Hauzer (babica) 100 forinti

Plate su isplaćivane, iz gradske blagajne, svaka tri meseca.

Veoma vredne podatke daje spisak inventara bolnice iz 1857. godine. Iz njega se mogu izvesti zaključci o maksimalnom broju ležaja, o opskrbljenosti, pa i o nivou opremljenosti.

Spisak inventara bolnice

Inventar ne sadrži drvenu kadu za kupanje, kojoj je bačvar, prethodne godine, napravio novo dno i udario nove obruče. Dvadeset postelja, isto toliko čaša i drvenih tabli, upućuju nas na to, da je kapacitet bolnice 1857. godine, najverovatnije, bio 20 kreveta. U monografiji "Istorijat senćanske bolnice", dr Agošton Vig je takođe procenio broj ležaja na 20-30, (ponegde 15-20). On je to zaključio iz bolesničke statistike s početka 1840-ih godina. U stvari, broj postelja nije bio stalan. U prve dve decenije je stagnirao (8-10 kreveta), a početkom 1850-ih godina se polako povećavao, sve do 1872. godine kada je dostigao maksimalni broj od 24 postelje.

Iz inventara se može zaključiti, da je "medicinska oprema" bolnice praktično mogla da stane u lekarsku tašnu, jer u popisu nema nijednog lekarskog pomagala. Naravno, za eventualan manji hirurški poduhvat bila je dovoljna sopstvena oprema lekara.

Primanje bolesnika u bolnicu je, inače, teklo prema strogim merilima, jer su, kako potpuna opskrba, tako i lekovi za bolesnike, plaćani iz gradskog budžeta.

Zbog lošeg stanja bolničkih zgrada, u jesen 1859. godine, opet se vrše popravke većih razmera. Manja zgrada dobija nov zabat, a obe zgrade bivaju podzidane, zatim su spolja i iznutra tri puta krečene, na dvorištu je izgrađeno 18 hvati pločnika itd.

Pošto su 1860. godine rasformirani Srpska Vojvodina i Tamiški Banat, sledeće godine je održana izborna skupština za Opštinsko načelstvo. Shodno tome, 16. aprila 1861. godine u štampi je objavljen konkurs za gradskog lekara, hirurga i babice. Na izbornoj skupštini, održanoj dana 18. maja, posle ocenjivanja konkursa, dr Jožef Čendič je ponovo izabran za gradskog lekara, a za hirurga Mihajlo Živković, ranar, (nekadašnji gradski hirurg), koji je do tada bio okružni hirurg. Babica je postala Jozefa Vig, koja je sa mužem, prethodne godine, zatražila od grada dozvolu za doseljavanje. Dotadašnji ranar Jožua Veksler, izgubivši pri glasanju protiv Živkovića, odlazi u penziju.

Dve godine kasnije, 19. oktobra 1863. godine, povodom izbora opštinskih načelnika, službenika i uvođenja statusa zvaničnog gradskog lekara u celoj Mađarskoj, za prvog glavnog lekara izabran je dr Janoš N. Revai, dok je dr Čendič postao zamenik glavnog lekara i odrekao se mesta upravnika bolnice. Mihajlo Živković i Jozefa Vig su međutim ostali na svojim dužnostima.

Iskorišćenost kapaciteta bolnice se stalno menjala. Namirni obračun bolničkog fonda iz 1862. godine daje veoma opširni iskaz o tome. Ovi dokumenti su svakog dana u mesecu registrovali bolesnike poimence, promenu njihovog broja i navodili i cenu potrošenih namirnica.

Na primer, u septembru 1862. godine broj bolesnika se kretao između 6 i 11, a u drugoj polovini oktobra se kolebao između 4 i 5.

Daljim posmatranjem, od aprila do kraja jula 1864. godine, zapazili smo da se broj bolesnika veoma povećao. U tom periodu se stalno kretao između 14-18.

Pronašli smo kompletne podatke o broju primljenih bolesnika iz 1865. godine, kao i podatke o kolebanju njihovog brojnog stanja, broja iskorišćenih bolničkih dana kao i prosečnom broju bolesničkih dana po jednom bolesniku.

Broj bolesničkih dana je za celu godinu iznosio 2757, prosečni broj bolesnika je bio 7,5 (to znači da je u proseku 7,5 bolesnika bilo svaki dan u bolnici), dok je ukupni broj primljenih bolesnika bio 167. Jedan bolesnik je u proseku proveo u bolnici 16,5 dana.

Od 7. oktobra 1866. godine - umesto Jozefe Vig, koja je umrla, dužnost gradske akušerke vrši Apolonija Bauc sa godišnjom platom od 150 forinti.

Na skupštini, održanoj 21. septembra 1867. godine, glavni lekar dr Janoš Revai zahteva odobrenje kupovine medicinskih instrumenata za bolnicu. Skupština odobrava zahtev i upućuje Gradsko veće da nabavi medicinske instrumente i noževe za seciranje.

Hejslerov iskaz daje informacije o korištenim lekovima, odnosno o tome, kod kojih je bolničkih kreveta (po broju) korišćen lek za period od 1. aprila do 30-og septembra 1868. godine.

Spisak lekova za upotrebu je sastavio apotekar, a sa spiska se (kao i 1852/1853. godine) jasno vidi stanje bolesnika i način njihovog lečenja (varevina, rastvor, mast, kapljice, barevina, slačica, sredstvo za povraćanje, pijavice, prašak, melem, mešavina, dekstrin, tečnost za šugu, brašno od lanenog zrna, prašak za oblog, kuglica kamfora, kamen od salistra, pilule, alkohol, gorka so, glicerin, jod, kamforov alkohol, ulje, ekstrakt badema, ricinusovo ulje, kapi za oči, rastvor joda (spolja), koren, čaj za klizmu, praškovi sa oblatnom itd.).

Upotrebljeni lekovi, prema učestalosti upotrebe, (prvih 20) za pola godine su bili sledeći:

Krajem 1860-ih godina, postajalo je sve očiglednije da bolnica ne odgovara svojoj nameni (već 1857. godine se pojavila ideja za izgradnju nove bolnice). Objekti su bili u veoma trošnom stanju, a ni za adaptaciju, ni za proširenje, bolnica nije imala mogućnosti.

Rešenje tih problema ubrzava činjenica, koja govori o tome da broj stanovnika Sente krajem 1869. godine dostiže 20.000, tako da na svakih hiljadu stanovnika dolazi po jedan bolnički krevet.

Obračuni za namirnice od 1862. do 1872. godine, koje smo pronašli, su skoro potpuni. Što se tiče statističkih podataka, ovi popisi daju veoma tačne podatke i pomoću njih imamo detaljan uvid u celokupni promet bolesnika u poslednjoj deceniji bolnice na prvoj lokaciji (statistički iskazi su urađeni obradom obračuna iz 1865, 1868. i 1872. godine i navedeni su kao primer).

Promet bolesnika u 1868. godini je bio sledeći:

Broj ukupno primljenih bolesnika je bio 202, broj bolesničkih dana 2929, prosek bolesnika po jednom danu je 8, jedan bolesnik je boravio u bolnici prosečno 14,5 dana.

Statistika sledeće tri godine se u proseku, uglavnom, ne razlikuje od gore prikazanih podataka. Veći porast može se primetiti samo u poslednje dve godine funkcionisanja bolnice na prvoj lokaciji.

Od 1. februara do 31. jula 1871. godine, broj bolesničkih dana je 1899, prosek bolesničkih dana, po jednom bolesniku, je već 10,5 , a broj bolesnika se kreće prosečno između 8,5 i 13,3 u toku meseca.

Pri izboru novog načelništva, Skupština grada je 30. septembra 1872. godine izabrala Lajoša Kutia za ranara, a Mihajlo Živković je otišao u penziju.

Maksimalni broj bolesnika je u poslednjoj godini bolnice na Pivarevom gruntu. I namirnički obračuni, i Hejslerov apotekarski izraz, podjednako beleže 24 bolesnika u bolnici. To je bio maksimalni kapacitet bolnice - više bolesnika nisu mogli smestiti.

Statistički iskaz za 1872. godinu je sledeći:

Broj primljenih bolesnika za celu godinu je bio 522, bolesničkih dana je bilo 5519 (dvostruko u odnosu na 1865. god.), prosek broja bolesnika, koji su boravili u bolnici je 15,3 , a jedan bolesnik je boravio prosečno 10,6 dana u bolnici.

Kada se uporedi bolesnička statistika iz prve polovine 1871. i 1872. godine, uočljivo je da je broj bolesnika sporije rastao prethodne godine, dok je tokom 1872. pokazao veći porast.

U kasnu jesen, tokom novembra-decembra 1872. godine, bolnica se seli u novoizgrađenu zgradu zabavišta - kao privremeno rešenje. Preseljenjem je omogućeno povećanje bolničkog kapaciteta. U januaru 1873. godine, broj bolesničkih dana je bio 692, u februaru 647 itd., a dnevni broj bolesnika već se kreće između 20-27. U aprilu mesecu, po obračunima apotekara Hejslera, koristi se već 38 kreveta u novom objektu.

Za 39 godina postojanja bolnice na Pivarevom gruntu, ukupni broj bolesničkih dana je, prema opreznim ocenama, bio između 70-85 hiljada.

Iz ovih navoda ne smemo da zaboravimo ni bolničare koji su radili u bolnici. Nažalost, o njima imamo podatke samo od 1850-ih godina. Ištvan Benedek je radio do 1861. godine, a od tada Janoš Andraši.

Senćanska bolnica je - izuzevši vojne bolnice i uboške domove-bolnice - na tlu današnje Vojvodine, posle pančevačke (1803), druga, a u Bačkoj prva takva ustanova, koja je osnovana za lečenje siromašnih bolesnika.

Lekari bolnice na Pivarevom gruntu

Literatura

Pallas Nagy Lexikona ,IX., X., XIII. kötet [Palasov veliki leksikon,. Tom IX, X, XII]. - Budimpešta, 1894-1896.

Bács Bodrog Vármegye Egyetemes Monográfiája [Sveobuhvatna monografija Županije Bačko-bodroške]. - Sombor. 1896.

Istorija medicine i zdravstvene kulture na tlu današnje Vojvodine - Matica Srpska, Novi Sad, 1994.

Dr Emil Libman: Subotička bolnica - Subotica, 1997.

Ištvan Ivanji: Szabadka szabad királyi város története [Istorijat slobodnog kraljevskog grada Subotice]. - Subotica, 1886.

Peter Đetvai: A Tiszai Korona-kerület telepítéstörténete [Istorijat nastanjivanja Potiskog krunskog okruga I ]. - Kaloča, 1992, str. 1051.

Dr Agošton Vig: A zentai korház története [Istorijat senćanske bolnice]. - Senta, 1966.

Izvori:

IASE, F: 560.19: Obaveštenja i pozivi Potiskog krunskog okruga.

IASE, F: 381: Zbirka Joce Vujića i hronika Andora Dudaša I.

IASE, F: 003.1: Zapisnici Skupštine grada Sente iz 1833-39, 1861. i 1874. godine.

IASE, F: 003.2: Zapisnici Skupštine grada Sente od 1839. do 1843. god.

IASE: Spisi Srpske Vojvodine i Banovine Temišvarske iz 1850. god. (Materijal preuzet od Arhiva Vojvodine).

IASE, F: 003: Dokumenti Magistrata iz 1850. godine.

IASE, F: 003: Dokumenti Senatski uređenog grada Sente 1850 - 1852. god.

IASE, F: 003: Blagajnički dokumenti Senatski uređenog grada Sente.

IASE, F: 560.3-4, Zapisnici sudskih Veća

IASE, F: 560.16-21, Prepisi okružnica županijskih i okružnih vlasti

IASE, F: 560.30-84, Popis posednika

IASE, F: 560.113-114, Poreske knjige 1771-72