Senćansko zdravstvo u svetlu županijskih spisa, odnosno mesnih poreskih i sudskih knjiga krajem XVIII i početkom XIX veka

Zakon o organizovanju zdravstvene službe iz 1770. godine obavezao je gradove da zaposle, tzv. fizikuse (lekare), ranarnike, babice i apotekare. Kako je u to vreme Senta već bila varoš (oppidum), mesno poglavarstvo je zacelo pokušalo da tu obavezu sprovede u delo. Izvršenje ovog zakona, inače, nije isključivo zavisilo od poglavarstva već i od toga da li je za oglašena nameštenja bilo prijavljenih kandidata. Nakon izlaska ovog zakona, najraniji podatak vezan za zdravstvo sadrži gradski poreski registar za 1771. godinu, na kraju kojeg se, među nabrojanim izdacima za mesec novembar, javljaju i cene hleba i jedne polovine sledovanja krmiva, koje su bile isplaćene felčeru (lekarskom pomoćniku). Termin "felčer" se u popisima iz ranijih godina (1766, 1769) ne može naći, te je svakako ovo prva autentična zabeleška o tome da je u Senti već tada, ili počev od tada, radio jedan lekarski pomoćnik. To potvrđuje i sledeća stavka, koja se javlja u poreskom registru za 1772. godinu (kod januarskih izdataka), koja navodi cene hleba i krmiva, koje su bile isplaćene felčeru, a takva stavka se može naći i među decembarskim izdacima, ali ovaj put kao isplata berberinu. Iz ovoga se može zaključiti da je ranarnik ili berberin ponekada na konju obilazio bolesnike, koji su stanovali nešto dalje od grada. Ubrzo potom poreski registar, već poimenično, beleži ovdašnje bivstvovanje berberina i ranarnika (chirurgus-a). Popis iz 1774/1775. godine pominje Mihalja Nađa kao berberina (barbi, tonsor), dok ga četiri godine kasnije sačinjeni poreski registar anonsira kao "hirurga" (ova izmena se više puta javlja i u drugim slučajevima, te po svemu sudeći u ondašnje vreme nije pravljena suštinska razlika između berberina i ranarnika). U poreskom registru za 1777/1778. godinu javljaju se imena Janoša Grubanoviča i Jožefa Forgača, a pored njihovih imena stoji napomena "hirurg". Dok potonjeg kasniji popisi više puta pominju samo kao berberina (tonsor), Janoša Grubanoviča od 1797. isključivo pominju kao ranarnika (chirurgus). "Hirurga" pominju i drugi zapisi u poreskom registru, npr. oni od 27. marta i 3. aprila 1777. godine, koji iznose sumu, koja mu je bila isplaćena na ime naknade za izradu pravilnika.

Od 1777. do 1779. se, dakle, troje ranarnika nalazilo u mesnoj zdravstvenoj službi, ali nakon toga ime Mihalja Nađa se bez naznake "hirurg" javlja u popisima sve do 1788 godine.

U poreskom registru za 1780/1781. Antal Kovač je upisan kao berberin (tonsor), mada ni njega sledeće godine registri ne evidentiraju kao hirurga, već se u popisu jedino nalazi njegovo ime da bi kasnije čak i ono prestalo da biva registrovano.

Nasuprot tome, poreski registar u 1790. godini beleži imena jednog ranarnika i dvojice berbera. Novi hirurg je Johan Brun a dvojica berbera su već poznati Janoš Grubanovič i Jožef Forgač. Johan Brun se nakon ovoga više ne javlja u popisima. Za pomenuto doba je karakteristično često seljakanje ranarnika, odnosno berbera iz mesta u mesto, koje je trajalo sve dotle dok oni ne bi pronašli sebi odgovarajuće mesto.

U prikazu ondašnjeg stanja zdravstva, kao izuzetno korisni, pokazali su se drugi, indirektni izvori na osnovu kojih se može dobiti prilično verna slika o tadašnjim metodama lečenja i lekarskoj praksi.

Predstojničke objave i mesne sudske knjige s kraja XVIII i iz prvih decenija XIX veka, koje sadrže županijska uputstva koja se odnose na lečenje u našem kraju kao i podatke koji se odnose na lokalno zdravstvo, predstavljaju istinski dragocene izvore i to, ne samo sa stanovišta istorije senćanskog zdravstva, već i sa stanovišta istorije zdravstva celokupne Bačke.

Staranje i nadzor nad zdravstvenom službom, koja se postepeno organizovala u poslednjim decenijama XVIII veka je prvenstveno sprovodila županijska vlast i glavni lekar županije. Županiji je, sa stanovišta narodnog zdravlja, bilo bitno da neprekidno prati zdravstvenu situaciju, pa je ona, posredstvom predstojničkih naredbi, uređivala nastale probleme.

Jožef Biki, asesor (okružni predstojnik) i fizikus županije Bačke, je 24. jula 1793. lokalnim predstojnicima (birovima) razaslao jednu vrstu etičkog kodeksa radi regulisanja rada ranarnika i berbera. Dopis zamera berberima zbog njihovih postupaka prema bolesnicima konstatujući da "od sirotoga naroda nemilosrdno korist izvlače" te da usled toga ljudi zaziru čak i od obrazovanih lekara, ranarnika i berbera i stoga pri lečenju svoje poverenje poklanjaju neukim praznovernim babama. Radi potiskivanja i zauzdavanja ove pojave svim mesnim predstojnicima je naređeno da nedeljom u "centrima mesnim" objave sledeće:

1. U slučaju da neki berberin ili ranarnik (chirurgus) za svoje lečenje više od 2 ili 3 forinte zatraži, vidar je, tokom lečenja korišćene lekove, dužan pismeno naznačiti, a ranarnik pak ranu ocrtati i to, u cilju kontrole okružnom - županijskome lekaru, predočiti.

2. Ukoliko ranarnik i berberin za svoje lečenje zatraže više od 7 ili 8 forinti, dužni su o tome podneti sopstvenim pečatom overeni izveštaj i isti poslati izdavaču ovoga dopisa u Baju.

3. Opštinski predstojnici onih mesta u kojima se žele zaposliti ranarnici ili berberi, treba da traže od okružnih ranarnika pismenu dozvolu radi daljeg zadržavanja onih vandrokaša, koji se bave pretežno puštanjem krvi, a koji su za groš ili dva časnome građaninu na užasnu pogibelj njegovu svu krv ispustiti spremni, te da su obavezni da od ovih uzapte sva hirurška sredstva i ista predaju okružnim ranarnicima.

4. Svi mesni predstojnici trebaju pažljivo da prate ranarnike i berbere u sopstvenim mestima, "te ukoliko isti bezosećajni, pijanstvu skloni ili u službi aljkavi budu" da ih pred mesnim većem upozore, pa ako se ovi ne upristoje da ih prijave okružnom ranarniku, a ukoliko on ne bi pružio odgovarajuću zadovoljštinu, mesni predstojnici to treba da prijave u Baju, nakon čega će kao posledica "primerna zadovoljština uslediti".

5. Kako građanstvu, tako i ranarnicima, županija predočava svojim posredstvom utvrđene lekarske tarife prema kojima:

Iz kodeksa proizilazi da su zapravo u čitavoj Bačkoj županiji delovali ranarnici i berberi, dok se diplomirani lekari skoro nisu ni mogli naći.

Sudski zapisnik, zaveden 4. januara 1794. godine u mesni sudski protokol, ukazuje nam na činjenicu da je u to vreme u Senti već radila gradska babica (primalja). Izvorni tekst predmeta zavedenog pod rednim brojem 126 glasi:

"Posredstvom naznake zaprimljenog pisma birova Majšanjija Kiš Kuna, po kojemu je devojka po imenu Žužana, koja je budući na bremenitost pretendiravši amo k kući građanina našeg Mihalja Baršija kao onde posrnula nazad upućena, a glede potrebitosti da se u cilju daljeg rasvetljavanja slučaja ovoga potrebne radnje učine, u predmetu imenovana ličnost je, pregledana od strane gradske Babice po imenu Doroteja Gubik, izjavila da sa ličnošću onom po pitanju bremenitosti nikakve nevolje bilo ne bi samo kada bi tvrda oteklina u stomaku njenom kao razlog sumnji na bremenitost smatrana bila, te se, s obzirom na to, ova stvar u protokol ovaj uvrštava."

Beleška o drugoj sudskoj raspravi, koja je održana nedelju dana kasnije (12. januara) svedoči i o delovanju felčera na području salaša. Predmet parnice je bila dnevnica felčera, koji je lečio ranu nanetu psećim ujedom kao i naplata cene korišćenih medikamenata.

U to vreme ranarnici, berberi i felčeri su ujedno obavljali i poslove apotekara, dok su s druge strane lekove u promet stavljali trgovci.

Trideset godina nakon proglašenja zakona o organizaciji zdravstvene službe - na razmeđi vekova - poboljšanje položaja zdravstva su, u velikoj meri, kočili nedostatak obrazovanih lekara i sklonost, pretežno nepismenog stanovništva, praznoverju.

Vlasti su, u cilju poboljšanja rada zdravstva, predstojnicima slale sve više i više uputstava, a ujedno su pokušale i da suzbiju vračare i prevarante.

Zamenik okružnog kapetana Ignac Hail je, upućenom pozivom iz Bečeja od 11. juna 1800. godine, mesnim predstojnicima, između ostalog, naložio i ovo:

"Da babetinama i ženama pod pretnjom 24 udarca korbačem zabrane da makakve bolesnike na lečenje primaju, a naročito francuze (francuska bolest: sifilis, prim. autora), koje je nužno smesta sudijama prijaviti, a koji će pretpostavljenima takve nečiste osobe predati."

Jedan drugi poziv od 3. januara 1801. godine, koji nosi potpis predstojnika Fabijana Vojniča posebno daje uputstva o prevenciji i lečenju boginja, koje su nemilice pogađale decu (u to vreme još nije bilo primenjivano zaštitno cepljenje protiv boginja koje je otkriveno u Engleskoj). Tok bolesti je bio podeljen na tri stadijuma, a u svakom od njih su u 4 tačke ukratko bile izložene informacije o bolesti. Dopis je, kao neka vrsta informativnog biltena, bio namenjen "običnome narodu" i bio obnarodovan na javnim mestima kao i mestima na kojima su se ljudi okupljali.

Borba protiv boginja, "narodne bolesti" tadašnjeg doba, je dobila potpuno novi zamah u drugoj deceniji XIX veka nakon (Dženerovog, prim. prev.) otkrića zaštitnog cepljenja u Engleskoj 1796. godine. Naročito su dragoceni spisi, koji se odnose na zaštitno cepljenje u našim krajevima, a koji, potičući iz druge decenije XIX veka, sa potpunom pouzdanošću svedoče o zaštitnom cepljenju dece. U prvoj polovini XIX veka, zakon u Mađarskoj nije propisivao eksplicitnu obavezu zaštitnog cepljenja (to je učinio tek 1876. god.) tako da je njeno eventualno nalaganje zavisilo od uviđavnosti viših organa uprave.

Prva beleška, koja se odnosi na cepljenje protiv boginja predstavlja poziv upućen roditeljima a govori o otkriću i potrebi vakcinacije. Njega je u Senti 4. X 1814. potpisao okružni podpredstojnik Stevan Radišić. Tekst glasi:

"Dobri roditelji !

Svemoćni tvorac sveta koji vas je decom blagoslovio, ujedno vam je kao svetu dužnost odredio da im živote njihove od raznoraznih opasnosti branite.

Među opasnosti ine koje porod vaš od samoga rođenja opsedaju odista spadaju i ospice koje grozno besne među nevinom decom, svake godine više hiljada njih ubijajući, te nagrđujući mnoge hiljade njih koji su se od smrtonosnoga mača njihovoga spasili, slepima, gluvima, nemima i uzetima za sav život čineći ih.

Ko bi među vama toliki nečovek, toliki krvnik bio da svoje potomstvo spasiti želeo ne bi. Najlepši poklon neba, razum ljudski je jedno silno i sigurno sredstvo izumeo, posredstvom kojega vi porod vaš savršeno od grdnih ospica spasiti možete i ujedno dobročinitelji sveukupnog naroda ljudskog, sve za potpuno istrebljenje najsmrtonosnije bolesti učinivši možete biti, a najkorisniji izum prošloga veka za tu namenu spasonosne ili kravlje boginje jesu (serum za vakcinaciju je dobijen iz kravljeg vimena). Ucepljenjem ovih se niti lepota ljudska nagrđuje niti se pak zdravlje ljudsko šteti, dok se od opasnih ospica pak spašavaju. Zbog toga je i ucepljenje istih već više godina u svom prosvećenom svetu rasprostranjeno."

Tri godine nakon ovog poziva - 14. aprila 1817 - stolujuće vlasti, koje su zasedale u Somboru, prestonici Županije, su opštinskim predstojnicima razaslale sledeće obaveštenje:

"1041. Nadzorne deputacija za cepljenje protivu boginja, predočavajući da bi seoski ranarnici i berberi protivu boginja cepiti želeli bez toga da na višemu mestu zapoveđene zapisničke knjige drže, stoga traži da se istima u takovo cepljenje zabrani.

Gospodi predstojnicima u srezu stoga nalažu da svima onima koji bi bez znanja milostive deputacije cepiti hteli, cepljenje zabrane."

Iz ovog dopisa možemo zaključiti da su cepljenja protiv boginja (o kojima je trebalo voditi zapisnike) otpočela u Bačkoj županiji, pa tako sasvim sigurno i u Senti. (U Istorijatu senćanske bolnice dr Vig - u nedostatku podataka - uvođenje zaštitnog cepljenja protiv boginja locira u 1861. godinu, iako su tada već decenijama vršena uobičajena cepljenja.)

Maja 1824, glavni lekar županjije, Karolj Bula se žali da ranarnici, koji obavljaju vakcinaciju dece, dobijaju potrebnu pomoć od mesnih predstojnika sa velikim zakašnjenjem, i traži uklanjanje naveđenih smetnji. Nadalje zahteva i to: da naselja sreskim ranarnicima šalju spiskove imena nevakcinisanih odnosno novorođenih lica i da ranarnicima pri vakcinaciji pruže svu potrebnu pomoć.

Glavni lekar Bula, 21. juna, takođe podnosi izveštaj u vezi sa platama, koje primaju ranarnici koji vrše vakcinaciju. U tom izveštaju se nalazi i informacija o tome da zaštitno cepljenje protiv boginja nije bilo naređeno sa najvišeg mesta, već da je samo bilo preporučeno "zbog obzira prema zdravlju ljudskome". I dalje se nalaže predstojnicima da "pod pretnjom oštrih kazni" obavežu ranarnike na sprovođenje vakcinacije, a o čemu je sa dotičnima prethodno bio postignut dogovor. Imućniji su zaštitno cepljenje plaćali sopstvenim novcem, dok je za decu siromašnijih porodica opštinska blagajna lekarima naknadno isplaćivala 15 krajcara po vakcinisanoj glavi.

Značajan događaj na planu lečenja je predstavljala carska uredba, koja je i berberima propisivala upućenost u medicinsku nauku, a koja glasi:

"3303. Jula 13. pod brojem 17404 zavedeni milostivi trasat proistekao iz milostive naredbe Njegovog Veličanstva kojim nalažu da takovim berberima koji Diplomu o učenju medicinskih nauka pokazati ne bi mogli, svakovrsnu lekarsku praksu zabrane."

Županijska vlast je veliku pažnju posvećivala borbi protiv boginja, jedne od najtežih bolesti koje su pogađale narod, a prevashodno decu. One su, 4. jula 1826, okružnim predstojnicima izdale uputstvo, koje se odnosilo na cepljenje protiv boginja a koje se sastojalo od 10 tačaka koje u obradi glase:

1. U saradnji sa komisijom nadležnom za nadziranje vakcinacije, odnosno pored nadzora vršenog od strane lekara i ranarnika, u budućnosti, shodno novim propisima, treba voditi, tzv. tabelarne zapisnike o cepljenjima.

2. Tabelarne zapisnike treba voditi tako da se iz njih jasno vidi identitet onih siromaha, čije je cepljenje podmirivano iz opštinskih blagajni (a koje je iznosilo 6 krajcara per capita), odnosno na koje se osobe ovo (plaćanje, prim. prev.) treba proširiti. Obaveza je lekara i ranarnika da, na kraju svake godine, zapisnike sa podacima o vakcinisanju prikažu postavljenim komisijama, dok iste imaju pravo da nepotpune i netačne zapisnike vrate radi ispravke, pri čemu se do otklanjanja navedenih nedostataka iz opštinske blagajne neće moći isplatiti za vakcinaciju ustanovljeni iznosi. Ispunjavanje ove odredbe je važno i zbog toga što je tabelarni zapisnik krajem januara svake godine potrebno dostaviti Mađarskom Kraljevskom Namesničkom Veću.

3. "Deputacija", koja nadzire cepljenje protiv boginja ima pravo da upozori one lekare i ranarnike koji kasne sa cepljenjem a lekare koji zanemaruju cepljenje ima pravo i da kazni.

4. Svaka naseobina treba višim vlastima da prijavi svako eventualno registrovanje boginja.

5. Komisije, koje su obrazovane po srezovima su obavezne da svake godine podnesu izveštaj o broju od boginja obolelih i umrlih osoba, kao i o tome koliko je lica među vakcinisanim osobama ponovo obolelo.

6. Lekari i ranarnici su obavezni da prilikom povremenih revizija - uz pomoć mesnih duhovnika i predstojnika - popišu nevakcinisanu decu.

7. Obzirom na potrebu obezbeđenja uspeha vakcinacije protiv boginja, gospodi spahijama, duhovnicima i ostalim istaknutim ličnostima se predlaže da pripadajući im "narod" ubede u potrebu prihvatanja zaštitnog cepljenja i da utiču da se cepljenje najradije obavi nedeljom, odnosno prazničnim danom kada se kmetovi odmaraju.

8. Dobar serum predstavlja uslov za prihvatanje neophodnosti zaštitnog cepljenja od strane roditelja. Stoga su lekari i ranarnici (pod pretnjom kazne), u ovom smislu, dužni da drže delotvoran serum.

9. Župnici i duhovnici neka u svojim propovedima podstiču narod na prihvatanje zaštitnog cepljenja, a isto to neka učine i rabini unutar "nacionalnosti jevrejske".

10. Isplata 6 krajcara (po glavi) za cepljenje "siromašnih obveznika" i najamnine za kola će, iz opštinske blagajne, biti omogućena tek nakon odobrenja nadležne komisije.

Nadzor nad ispunjavanjem gore navedenih naredbi je bio poveren okružnim podžupanima, dok su mesne predstojnike i glavne lekare uputili na to da se (postaraju, prim. prev.) ranarnici pridržavaju naredbe, čije će ispunjenje kontrolisati glavni županijski lekar Karolj Bula.

Županijske vlasti, sa sedištem u Somboru, su na svom sastanku održanom 10. jula 1826, nakon podnetog izveštaja glavnog županijskog lekara "u zdravstvenoj stvari", donele više odluka. Od tada je, naime, opštinska blagajna pokrivala troškove vakcinisanja, ne samo "u najvećoj bedi živućeg", već svakog siromašnog deteta s tim da su župnici ili činovnici potvrđivali opravdanost takve isplate.

Odlučivali su i o tome da, ukoliko je to potrebno, u prisustvu lekara kontrolišu trgovce koji drže medikamente. Naime, na osnovu uredbe donete 18. marta 1800. godine, koja je zavedena pod brojem 6486 troškove lekova propisanih najsiromašnijim osobama je takođe isplaćivala opštinska blagajna. Vlasti su tada ujedno pozvale i zemljoposednike u imućnijim naseobinama da se, u smislu propisa iz 1786. godine, prihvate toga da zaposle učene i lekare sa zakletvom, odnosno patologe i da na teret opštinske kase pribave neophodna sredstva za autopsije, a da lekari, u svakom slučaju, podnose izvešataje o lečenju bolesnika.

Skup je naložio prosleđivanje kopije, gore navedenih odluka, poreskim i računovodstvenim uredima, a Bula Karolju, glavnom županijskom lekaru, je u sledeće tri godine bilo povereno sprovođenje gore navedenih odluka.

Glavni lekar tokom septembra te godine šalje raspise sreskim predstojnicima, iz kojih proizlazi da su nadležni povremeno propuštali da prikažu sačinjene zapisnike o cepljenju dece protiv boginja i da su, eventualno, ponovno obolevanje već vakcinisane dece po pravilu prećutkivali. Županijske vlasti su tražile da se na svaki način striktno sprovede publikovana odluka od 4. jula, koja se odnosi na cepljenje protiv boginja.

Prva tačka Reskripta županijskog sabora, održanog u Baji 12. oktobra u vezi sa materijalnim dotacijama lekarima i babicama, utvrđuje "da je kako ranarnicima tako i babicama dopušteno ne preveliki već dostatni stan u niže nabrojanim mestima pribaviti" i da godišnja plata ranarnika u "prvorazrednim mestima" iznosi 100 forinti, 12 požunskih merova hlebnog žita, dva hvata ogrevnog drveta i dvoje kola jesenje slame. U drugorazrednim mestima plata je iznosila 80 forinti uz ostale pobrojane prinadležnosti. U Potiskom srezu prvorazredna mesta su bila: Ada, Bečej, Kanjiža, Martonoš, Mol, Senta, Srbobran, Petrovo Selo, Temerin, Turija i Bačko Gradište (zajedno).

Za prvo previjanje rana, autopsiju, izdate dokumente o pregledu i posete bolesnicima trebalo je platiti po tarifama, koje su bile određene na višem mestu.

Prema 3. tački Reskripta babicama i ranarnicima je pripadala slična dotacija. Prilikom porođaja, babicama je, osim obezbeđenja jela i pića, za (najmanje) 14 sledećih dana, na ime kontrolne posete, trebalo platiti 1 forintu. Kod siromašnijih slučajeva plata babice i cena lekova je bila isplaćivana iz opštinske kase, s tim da su bolesnici - čim bi se ukazala prilika - bili obavezni da iste nadoknade, bilo u novcu bilo putem javnih radova.

Radi potpomaganja rada babica, upošljavani su i pomoćnici, koji su bili evidentirani u svim naseobinama, a bila je proveravana i njihova sposobnost, mada su oni mogli raditi i na osnovu pismenog predloga glavnog županijskog lekara, ali pod pretnjom telesnog kažnjavanja, bilo je zabranjeno da se ma ko bavi babičenjem. Što se tiče ranarnika i berbera, koji su radili ovde, mesno zdravstvo su u prvoj deceniji XIX veka predstavljali ranarnik Janoš Grubanovič i berberin Jožef Forgač, koji su delovali od 1777. godine. Od 1816. godine u popisu se pojavljuje i ime ranarnika (chirurgus) Ištvana Budaija (Grubanovič i Forgač su tada lečili bolesnike već skoro 40 godina i njih je odmenio Ištvan Budai). On je verovatno radio već 1814. ili 1815. (u Dudaševoj hronici od 1813), ali, pošto su propisi koji se odnose na period od 1814. do 1816. nepotpuni, njegovo ovdašnje angažovanje se može računati samo od gore navedenog datuma. Tako poreski registar, u periodu od 1816. do 1820, beleži dva ranarnika i jednog berberina (Grubanoviča, Budaija i Forgača), a nakon potonje godine ime Janoša Grubanoviča se više ne javlja u popisima (verovatno se bio povukao u penziju ili je umro).

Ištvan Budai je ovde radio sve do svoje smrti, koja je nastupila 1841. godine (od 1833. se brinuo i o bolničkim pacijentima). Mesni popisi Jožefa Forgača pominju kao berberina sve do 1828. godine, ali on u dvadesetim godinama prošlog veka, obzirom na starosno doba u kojem se nalazio, nije baš mogao obavljati svoj posao, štaviše, mogućno je da to već ni ranije nije mogao da čini (pored njegovog imena je već od 1813. godine stajala napomena "defectuosus" (istrošen, onemoćao), a od 1820. pak naznaka "senex" (star), ali ni prethodna mogućnost nije isključena. Jožef Forgač je, zajedno sa ranarnikom Grubanovičem, od 1777. lečio bolesnike iz Sente i njene okoline, a na osnovu podataka, koji su upisani u mesne popise, sa manjim prekidima, bio je evidentiran kao hirurg, odnosno berberin ništa manje nego 51 godinu.

Maja 1827. je glavni županijski lekar Karolj Bula podneo izveštaj o sprovođenju zaštitnog cepljenja u "prethodnoj godini", koja se odvijala u okvirima već poznatog postupka. Imućniji su cepljenje plaćali, a umesto siromaha naknadu za cepljenje je plaćala opštinska kasa.

Više vrsta besplatnih zdravstvenih usluga za siromašniji sloj stanovništva je bio deo onog procesa, koji je sve efikasnije pospešivao unapređenje pitanja bolnice, prevashodno ustanovljene radi sirotinje.

Berberi i ranarnici, koji su radili u Senti (evidentirani, prim. prev), u mesnim popisima prema godinama njihovog upisivanja od 1774. do 1830. godine