FAUNISTIKA - STUDIJE
Faunistics - studies
Puzović, S., Gergelj, J. & Lukač, Š.
Primljeno (Accepted): 30. 11. 1999.
Egret, heron and cormorant colonies were charted in 1998 in Serbia. This is the first important organized action of Bird Protection and Study Society of Vojvodina. Fieldwork was done from March till June of 1998. Data on several colonies were also collected later, during autumn and winter of 1998/1999. However, some colonies still were not studied in detail or even precisely located, so aditional studies were done throughout 1999. Egrets, herons and cormorants are important but endangered members of Serbian breeding ornithofauna. Due to huge man-made pressure on their habitats, number of colonies and individual birds is constantly declining, and some of them are on the road to extinction. This charting has shown their exact space distribution, content of colonies and species abundance, as well as ecological conditions where they live and factors that endanger them. The results will be used to take concrete measures to protect the existing colonies.
Uvod
Kartiranje kolonija čaplji i kormorana u Srbiji tokom 1998. predstavlja prvu značajniju organizovanu akciju Društva za zaštitu i proučavanje ptica Vojvodine, od njegovog osnivanja 1989. Ideja o pokretanju ovakvog programa je sazrevala među članovima društva tokom 1995-1997., a odluka o njegovoj realizaciji je doneta na Skupštini Društva, održanoj 25. oktobra 1997. U "Ciconia" br. 7., detaljno su iznete sve značajne informacije u uputstva za realizaciju ovog programa (Puzović et al, 1998).
Čaplje i kormorani predstavljaju značajne, ali veoma ugrožene predstavnike gnezdilišne faune ptica Srbije. Njihova osnovna karakteristika je da se gnezde kolonijalno, uz vodena staništa. Usled velikog pritiska čoveka na njihov životni prostor, broj kolonija i vrsta u njima, neprekidno se smanjuje dok neke vrste i kolonije sasvim nestaju. Međutim, za procenu razmera ugroženosti i preduzimanje mera zaštite, nedostajali su inventarizacioni podaci. Zbog toga se nametnula potreba kartiranja svih kolonija čaplji i kormorana u Srbiji, radi utvrđivanja njihovog tačnog prostornog rasporeda, sastava kolonija i brojnosti svake vrste u njoj. Posebno je značajno utvrđivanje ekoloških uslova u kojima kolonije egzistiraju i faktora koji ih ugrožavaju, radi što bržeg preduzimanja konkretnih mera na njihovoj zaštiti i očuvanju.
Istorijska literaturna građa o čapljama i kormoranima u Srbiji, posebno u Vojvodini, izuzetno je obimna, ali se generalno može reći da je razbacana i nesistematizovana po brojnim radovima, prilozima i posebno člancima u lovačkoj štampi. Može se izdvojiti nekoliko radova koji su imali pretenziju da prikažu bar donekle broj i strukturu kolonija u Vojvodini. Prvi rad je od Marčetića (1955) čiji naslov glasi "Istorijat i noviji podaci o gnežđenju močvarica u ptičijim kolonijama" koji obrađuje oko 15 kolonija. Ipak, najbolji rad, iako izuzetno kratak, napisao je Ham (1989) pod nazivom "Heron and Cormorant Colonies on the Yugoslav sector of the Danube (588 km)", koji na koncizan način obrađuje sve poznate kolonije uz Dunav i daje brojnost pojedinih vrsta za period 1985-1989. Mogu se na ovom mestu još istaći raniji radovi, koji tretiraju više kolonija po Vojvodini (Szlivka, 1959; Šoti & Dimitrijević, 1974; Dimitrijević, 1979; Marčetić, 1957; Čornai, 1953; Csornai et al, 1958; Lakatoš, 1979; Garovnikov, 1982, 1989; Ettinger, 1857; Nagy, 1921; Popović, 1956), ili radovi koji tretiraju pojedine vrste u raznim kolonijama (Matvejev, 1950; Mikuska & Lakatoš, 1977; Pelle et al, 1977; Sterbetz & Szlivka, 1972). Posebno treba istaći seriju radova Hama (1975, 1977, 1977a, 1979; itd), koji do detalja sagledavaju koloniju čaplji na Carskoj bari i koji predstavljaju odličan uzor kako treba pratiti i obrađivati pojedine kolonije. U Srbiji, južno od Save i Dunava, praktično do sada nije bilo pregleda kolonija, ako se izuzmu radovi u kojima su navođene i obrađivane pojedine kolonije ili rasprostranjenje pojedinih vrsta u gnezdilišnom periodu (Pančić, 1867; Dombrovski, 1895; Rajzer, 1904; Reiser, 1939; Rašković, 1905; Stresemman, 1920; Gengler, 1920, Matvejev, 1950; Marčetić & Andrejević, 1960; Ham, 1980; Vasić, 1980; Vasić & Šoti, 1980; Vasić & Grubač, 1983; Hill, 1985).
Glavni ciljevi kartiranja kolonija čaplji i kormorana u Srbiji 1998. su bili utvrđivanje: 1) tačnog prostornog rasporeda svih kolonija u Srbiji; 2) sastava kolonija i brojnosti svake vrste u njima, kao i sumarno za Srbiju; 3) ekoloških uslova u kojima kolonije egzistiraju i faktora koji ih ugrožavaju. Na osnovu sagledavanja ovih parametara, primena rezultata programa je mnogostruka, a pre svega će biti usmerena ka: 1) daljem monitoringu svake kolonije, kao i pojedinih vrsta čaplji i kormorana; 2) zvaničnom određivanju staraoca za svaku koloniju i predloga za zaštitu lokaliteta na kojima se one nalaze; 3) izradi upravljačkih programa za svaku koloniju, radi provođenja konkretnih mera na njihovoj zaštiti i očuvanju.
Izrada ovog svojevrsnog inventara kolonija čaplji i kormorana u Srbiji, predstavlja nulto stanje na samom kraju XX veka, koje će poslužiti kao osnova za program daljih aktivnosti. Društvo planira da periodično (svakih 3-5 godina) provodi programe kartiranja kolonija po istoj metodologiji, radi praćenja promena. Ovaj program je finansijski podržao REC (Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu), kancelarija u Beogradu i sedište u Sentandreji. Znatan deo neposrednih terenskih troškova je pao na teret samih učesnika, pa im se najiskrenije zahvaljujemo. Deo aktivnosti, kroz korišćenje terenskog vozila i dnevnica, pomogao je Zavod za zaštitu prirode Srbije.
Materijal i metode
U prethodnom broju časopisa "Ciconia", detaljno su iznete sve značajne informacije o ovom programu, upustva za prikupljanje podataka i način rada na terenu (Puzović et al, 1998), pa to u ovom poglavlju neće biti posebno naglašavano.
Terenska istraživanja su provedena tokom marta - jula 1998. Informacije o pojedinim kolonijama su sakupljane i naknadno, tokom jeseni i zime 1998/99. U slučaju, kada neke kolonije nisu mogle biti detaljno obrađene ili čak precizno locirane, a ukoliko je to urađeno u 1999. onda su korišćeni i ti podaci. To je slučaj sa kolonijama kod Barande i Zvornika. Takođe, kod nekih značajnih kolonija, bez obzira na ratne prilike, vršeno je njihovo pregledanje i u gnezdilišnom periodu 1999. Ukoliko su podaci zanimljivi i različiti od stanja u 1998., prikazani su u poglavljima o pojedinim kolonijama i vrstama.
U nastavku slede osnovna uputstva i vrste traženih informacija, koji su korišćeni za prikupljanje podataka o pojedinim kolonijama, a takođe i pri obradi i izvlačenju generalnih zaključaka.
Procena broja gnezdećih parova:
PSV (Verifikacija za ocenu kvaliteta procene):
Estimated number of breeding pairs:
PSV (Verification to judge estimate quality):
Stanište za smeštaj kolonije
Podloga za smeštaj gnezda
Utvrđene kolonije čaplji i kormorana u Srbiji
Za svaku koloniju u Srbiji, koja je bila aktivna u 1998., date su osnovne informacije o lokaciji kolonije, sa UTM šifrom i nadmorskom visinom, obrađivačima i datumima rada na terenu, staništu, podlozi za smeštaj gnezda, zatim podaci o sastavu kolonije i procenjenom broju gnezdećih parova za svaku vrstu (MIN - MAX) i oceni kvaliteta procene (PSV). Za svaku koloniju su dati podaci o nivou zaštite (zaštićeno, planirano, nezaštićeno), kao i informacije o njihovom nastanku i razvoju. Značajno je istaći da je veliki broj podataka iz prethodnih godina i decenija dobijen usmenim saopštenjima brojnih saradnika, čime je ovaj pregled kolonija znatno obogaćen novim informacijama o značajnim fazama u razvoju pojedinih kolonija, koje do sada nigde nisu bile objavljene.
Kod/Code Naziv kolonije/Name of Colony Obrađivači kolonije/Observers
K01SV KOLUTSKI RIBNJAK
Antun Žuljević, Slobodan Puzović, Milan Mirić, Marko Tucakov
K02SV BEZDAN
A. Žuljević, J. Harangozo, B. Kanjo
K03SV MIRKOVIĆ BARA
Antun Žuljević, Bela Kanjo, Jožef Harangozo, Oliver Halas
K04SV VELIKA BARA - SONTA
Antun Žuljević, Slobodan Puzović, Jovan Lakatoš, Ivan Miloš
K05SV DONJA BRANJEVINA - DERONJE
S. Puzović, Sava Dimić, Boris Erg
K06SV DALALUŠA - BAČ
S. Puzović, Sava Dimić
K07SV BUKINSKI HRASTIK
Branko Kovačević
K08SV SUSEČKI RIBNJAK
Šandor Lukač, Slobodan Puzović, Silard Kovač, Nikola Stojnić
K09SV ŠAŠIĆEVA ADA
Nikola Stojnić, Silard Kovač, Slobodan Puzović, Šandor Lukač
K10SV FUTOŠKI RIBNJAK
Žolt Lukač, Atila Lukač
K11SV PETROVARADINSKI RIT
Slobodan Puzović
K12SV KOVILJSKI RIT
Boris Garovnikov
K13SV MAJURSKA ADA
Slobodan Puzović
K14SV BOSUT - MOROVIĆ
Slobodan Puzović
K15SV SAVA - MITROVICA
Slobodan Puzović
K16SV OBEDSKA BARA
Slobodan Puzović
K17SV JAKOVAČKI KLJUČ
G. Sekulić, D. Simić, M. Ivović, Č. Kiš
K18SV ZOBNATIČKO JEZERO
J. Gergelj, Č. Matović, Ferenc Vig
K19SV AKUMULACIJA SVETIĆEVO
J. Gergelj, Č. Matović, K. Barna
K20SV PALIĆKO JEZERO
Jožef Gergelj, Robert Kormanjoš, Oto Sekereš, Antun Žuljević
K21SV LUDAŠKO JEZERO
J. Gergelj, O. Sekereš, A. Žuljević,
K22SV KAPETANSKI RIT
J. Gergelj, Č. Matović, K. Barna
K23SV KANJIŽA
Atila Agošton
K24SV RIBNJAK NOVI KNEŽEVAC
J. Gergelj, Č. Matović, K. Barna
K25SV RIBNJAK JAZOVO
J. Gergelj, Č. Matović, R. Kormanjoš
K26SV BUDŽAK - ADA
Laslo Tot, Zoltan Frank, Jožef Gergelj
K27SV MOLSKA ŠUMA
Laslo Tot, Zoltan Frank, Jožef Gergelj
K28SV BELJANSKA BARA
Atila Lukač, Žolt Lukač
K29SV BEČEJSKI RIBNJAK
I. Balog, J. Gergelj, L. Tot, Č. Matović
K30SV OKANJ
Šandor Lukač, Tibor Ternovac
K31SV RIBNJAK SRPSKI ITEBEJ
Šandor Lukač
K32SV VRBAK - ČURUG
Šandor Lukač, Atila Lukač
K33SV JEGRIČKA
Šandor Lukač, Tibor Ternovac
K34SV TISA - ARADAC
Šandor Lukač
K35SV CARSKA BARA
Š. Lukač, T. Ternovac, A. Lukač
K36SV UZDIN
Milan Dević
K37SV BARANDA
S. Puzović, Š. Lukač, M. Tucakov, T. Ternovac, Dragan Simić, Milica Ivović
K38SV RATNO OSTRVO - BEOGRAD
Dragan Simić, Milica Dajović
K39SV GRADSKA ŠUMA - PANČEVO
G. Sekulić, D. Simić, Č. Kiš
K40SV SMEDEREVSKA ADA
D. Simić, G. Sekulić, S. Puzović
K41SV CRNA BARA - DELIBLATO
S. Puzović, Š. Lukač, T. Ternovac, Javor Rašajski, Marko Tucakov
K42SV OSTROVO - KOSTOLAC
Slobodan Puzović
K43SV DUBOVAČKI RIT
Slobodan Puzović, Marko Tucakov, Javor Rašajski, Tibor Ternovac, Šandor Lukač
K44SV VRŠAČKI RITOVI
Slobodan Puzović, Šandor Lukač, Tibor Ternovac, Marko Tucakov
K45SC ČIBUKLIJA
Šandor Lukač, Tibor Ternovac
K46SC OSTROVO - VELIKO GRADIŠTE
V. Jovanović, S. Puzović, A. Žuljević
K47SC DUNAV - RADUJEVAC
Milan Paunović
K48SC MORAVCI - LJIG
Slobodan Puzović
K49SC DRINA - ZVORNIK
Javor Rašajski, Miodrag Petrović
K50SC DRINA - GVOZDAC N.
Sekilić, Lj. Budakov, M. Petrović
K51SC MEĐUVRŠJE - ČAČAK
Slobodan Puzović, Bratislav Grubač
K52SC TOPLICA - TULARE
Bratislav Grubač
K53SC VELIKA MORAVA - VARVARIN
Bratislav Grubač
K54SC LESKOVAČKO POLJE
Zvonimir Popović
K55SC VLASINA
Zvonimir Popović
K56SK RIBNJAK BATUSE
Rastko Nikolić
K57SK KRAJK - BELI DRIM
Slavko Jovanović
K58SK DOLOVO - BELI DRIM
Slobodan Puzović
K59SC DUNAV - MALA VRBICA
M. Ivović, M. Tucakov, V. Vasić, S. Puzović
Objašnjenje kodova: Nazivi pojedinih kolonija su dati na osnovu prepoznatljivog geografskog naziva šireg područja (npr. Obedska bara), najbližeg naselja (npr. Bezdan), kombinacijom naziva užeg lokaliteta i najbližeg naselja (npr. Gornja Branjevina - Deronje) ili kombinacijom naziva reke i najbližeg naselja (npr. Dirna - Zvornik). Ukoliko na jednom području ima nekoliko manjih kolonija, onda njihov zajednički naziv dat prema prepoznatljivom toponimu (npr. Carska bara). Kodovi pojedinih kolonija se sastoje od 5 karaktera, od kojih prvi predstavlja slovo K (kolonija), drugi i treći su brojevi i označavaju redni broj kolonije, dok je četvrto slovo S (Srbija) koje označava administrativnu pripadnost, a peti je takođe slovo koje označava uže geografsko područje (V - Vojvodina, C - centralana Srbija, K - Kosovo i Metohija).